Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sprawy sądowe o uzgodnienie płci - w których trzeba dziś pozywać swych rodziców - mogą trwać nawet kilka lat
• Jeszcze bardziej komplikuje to trudną sytuację emocjonalną powodów i powódek, a celem postępowania jest zaś przede wszystkim zapewnienie ochrony godności osoby transpłciowej
• Postępowania te powinny być zatem traktowane priorytetowo i zakończyć się w możliwie krótkim terminie
• Rzecznik Praw Obywatelskich wnosi do Ministra Sprawiedliwości, aby te sprawy uwzględnić w katalogu spraw pilnych Regulaminu urzędowania sądów powszechnych. Wtedy mogłyby być rozpoznawane poza kolejnością wpływu.

W ramach wykonywania funkcji niezależnego organu ds. równego traktowania RPO wspiera osoby transpłciowe przechodzące procedurę prawnego uzgodnienia płci metrykalnej. Z braku szczegółowych przepisów i konieczności wytoczenia przez osobę transpłciową powództwa przeciw rodzicom, RPO podejmuje działania, aby te postępowania możliwie najpełniej realizowały standard międzynarodowy i w jak najmniejszym stopniu ingerowały w prawa jednostki. 

We wnioskach do Rzecznika zgłaszane są głównie problemy przewlekłości postępowań oraz postępowań dowodowych, w tym – przeprowadzania opinii sądowych przez biegłych. 

A liczba takich spraw stale rośnie. W latach 2014-2019 było to ich ok. 650, a w latach 2020-2022 w sądach okręgowych - już 1162. Coraz więcej zatem osób dąży do tego, by ich tożsamość płciowa została uznana i właściwe odzwierciedlona w dokumentach urzędowych.

Umożliwienie osobom transpłciowym prawnego uzgodnienia płci – czyli dostosowania oznaczenia płci w akcie urodzenia i dokumentach tożsamości do płci odczuwanej - jest obowiązkiem pozytywnym państwa, wynikającym z konieczności ochrony prawnej życia prywatnego, które obejmuje także życie w zgodzie z własną tożsamością płciową. Obowiązek ten wynika zarówno z art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, jak i art. 47 Konstytucji RP.  Niezbędne jest zatem wprowadzenie przepisów ustawowych, które w odpowiedni sposób regulowałyby tryb postępowania w takich sprawach.

Z doświadczenia pełnomocników reprezentujących osoby transpłciowe i skarg do Rzecznika wynika, że postępowania są nierzadko prowadzone w oderwaniu od wzorców wypracowanych w orzecznictwie. Nie mogąc oprzeć się na przepisach wprost określających właściwą procedurę, sędziowie podejmują niekiedy działania niecelowe lub nadmiarowe z punktu widzenia rozstrzygnięcia sprawy. Powołują np. kilku biegłych lub wzywają licznych świadków, informują o postępowaniach prokuratorów. Dodatkowo przedłuża to postępowanie i jedynie komplikuje trudną sytuację emocjonalną powodów i powódek. 

Zdarza się także, że sędziowie wydają się nieświadomi znaczenia, jakie orzecznictwo nadaje roli rodziców w tych postępowaniach. Z orzeczeń oddalających pozwy w tych sprawach wynika również, że - mimo ugruntowanej linii orzeczniczej - niektórzy sędziowie nadal stoją na stanowisku, że nie ma przepisu prawa materialnego, który pozwalałby na sądową korektę płci.

Z perspektywy praw i wolności człowieka i obywatela celem każdego postępowania o ustalenie płci jest przede wszystkim zapewnienie ochrony godności osoby transpłciowej. Postępowania te znacząco wpływają na sytuację osobistą i prawa człowieka osób je inicjujących. Powinny być zatem potraktowane priorytetowo i zakończyć się w możliwie krótkim terminie. 

Konieczność szybkiego rozstrzygnięcia takiej sprawy wynika z międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka osób transpłciowych. Procedura prawnego uzgodnienia płci i zmiany odpowiednich dokumentów powinna być sprawna, przejrzysta, ogólnie dostępna i zapewniająca poszanowanie integralności fizycznej osoby transpłciowej oraz jej życia prywatnego, tak by fakt uzgodnienia płci nie był w jej dalszym życiu uwidoczniony.

Mając to na względzie, we współpracy z pełnomocnikami, osobami transpłciowymi i ich sojusznikami, BRPO przygotowało drugie, poprawione i uzupełnione , wydanie publikacji pt. „Postępowania w sprawach o uzgodnienie płci. Przewodnik”. Publikacja uwzględnia dodatkowe kwestie wynikające z doświadczeń RPO i uczestników postępowań. Dokonano zmian i uzupełnień merytorycznych i zaktualizowano wykaz orzecznictwa sądów polskich i międzynarodowych oraz część nt. dobrych praktyk. Jest tam również rozbudowany słowniczek oraz odpowiedzi na pytania, które pozwolą na podejmowanie decyzji najlepszych dla stron procesowych.

RPO liczy, że publikacja będzie pomocnym narzędziem postępowań, a wdrożenie jej rekomendacji pozwoli osobom transpłciowym przejść proces tranzycji prawnej w bezpiecznej atmosferze, przy poszanowaniu ich godności i prawa do życia prywatnego.

Proces prawnego uzgodnienia płci jest długotrwały i może trwać nawet kilka lat, w zależności od postawy sądu i stanowisk osób pozwanych. Uwzględniając to oraz zasadność uzyskania rozstrzygnięcia w możliwie krótkim terminie, sprawy te mogłyby zostać uwzględnione w katalogu sprawy pilnych, zawartym w § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 18 czerwca 2019 r. - Regulamin urzędowania sądów powszechnych. Byłyby wtedy kierowane do przydziału niezwłocznie i mogłyby być rozpoznawane poza kolejnością ich wpływu do danego referatu.

Dlatego Marcin Wiącek zwraca się do min. Adama Bodnara o rozważenie odpowiedniej nowelizacji Regulaminu. Wyraża też nadzieję, że w najbliższej przyszłości będą przyjęte przepisy regulujące procedurę uzgodnienia płci, które będą w pełni uwzględniać standard ochrony praw człowieka osób transpłciowych z „Przewodnika”.

XI.501.8.2024