Biuletyn Informacji Publicznej RPO

21 czerwca 2023 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się konferencja „Kongres Praca. Praca dla seniorów? Sytuacja osób starszych na rynku pracy w Polsce”.

Uczestnicy wydarzenia organizowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich i Międzynarodowy Instytut Społeczeństwa Obywatelskiego pochylali się nad charakterystyką polskiego rynku pracy osób starszych i kierunkiem zmian, jaki powinien on obrać.

Otwierając konferencję rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek podkreślił, że każdy obywatel, bez względu na wiek, ma prawo do pracy, wolność zatrudnienia, wyboru zawodu i miejsca pracy. Gwarantuje to Konstytucja i Kodeks Pracy.

- W przypadku osób starszych ma to szczególne znaczenie, bo praca jest dla nich nie tylko źródłem dochodów, ale także potwierdzeniem przydatności dla społeczeństwa, źródłem satysfakcji, sposobem przeciwdziałania izolacji społecznej – mówił Rzecznik i zaznaczył, że praca i kształcenie ustawiczne przyczynia się do stałego rozwoju i utrzymania człowieka w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej.

- Niestety ludzie starsi są często odbierani jako grupa będąca w opozycji do rozwoju, młodości, atrakcyjności, zdrowia czy wigoru. Dominuje negatywny obraz starości, utożsamiany z zniedołężnieniem, nieproduktywnością, osamotnieniem, zaniedbaniem i często biedą – mówił RPO.

Zwrócił uwagę, że to może powodować, że osoby starsze same nie wierzą w swoje możliwości i rozwój zawodowy. Brak wiary w siebie oraz lęk wobec zmian wpływają z kolei na mniejszą aktywność zawodową, niechęć i rezygnację z poszukiwania pracy. Dodał, że osoby starsze w mniejszym stopniu są też zainteresowani zakładaniem własnej działalności gospodarczej.

- To są bardzo krzywdzące dla osób starszych stereotypy. I dziś spotykamy się m.in. po to, aby z nimi walczyć i je odkłamywać – podkreślił Marcin Wiącek i dodał, że znacznie rzadziej dostrzegane są pozytywne aspekty starzenia się.

- Prawo do pracy w starszym wieku jest uzależnione od możliwości realizacji innych praw, w tym prawa do opieki zdrowotnej, prawa do edukacji w starszym wieku, prawa do włączenia społecznego, włączenia cyfrowego, przeciwdziałania ageizmowi na rynku pracy, czy negatywnym stereotypom związanym ze starzeniem się.

Przypomniał, że zarówno w prawie polskim i unijnym, obowiązuje zakaz dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy. - Jednak bez oddziaływania na pozostałe obszary życia, te przepisy często pozostają puste, nieefektywne.

Rzecznik mówił o ageizmie, który zgodnie z definicją przedstawioną przez Światową Organizacji Zdrowia odnosi się do stereotypów czyli sposobu myślenia, uprzedzeń, odczuć oraz dyskryminacji ze względu na wiek. – Ageizm ma też swoje przejawy także na rynku pracy – zwrócił uwagę Rzecznik i zaznaczył, że z punktu widzenia RPO kluczowe są przejawy ageizmu instytucjonalnego, ukrytego w politykach publicznych i przepisach prawa.

Podał przykład wsparcia osób bezrobotnych z ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. - W ustawie mamy definicję osoby bezrobotnej. To osoba, która nie osiągnęła wieku emerytalnego.

- Zatem, zgodnie z przepisami wsparcie z tytułu tej ustawy nie przysługuje kobietom w wieku 60 lat i mężczyznom w wieku 65 lat. – tłumaczył i zaznaczył, że jest to świadectwo tego, że osiągnięcie wieku emerytalnego oznacza faktyczne ograniczenie w możliwości uzyskania wsparcia potrzebnego do utrzymania się na rynku pracy.

Drugim przykładem wskazanym przez Rzecznika były prace nad projektem ustawy o asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami. W obecnej jej wersji z asystencji osobistej wykluczono osoby w wieku emerytalnym.

- Można dostrzec tu ukryte założenie, że w rozumieniu twórców tego projektu, obowiązek państwa odnośnie zapewnienia prawa do pracy nie rozciąga się na osoby w wieku emerytalnym – tłumaczył. – Oznacz to, że prawo do zabezpieczenia emerytalnego tak naprawdę wyklucza obowiązek państwa wsparcia człowieka w poszukiwaniu pracy – dodał i podkreślił, że to jest dyskryminacja, z którą należy walczyć.

- Nie może być tak, że osiągnięcie wieku emerytalnego zwalnia władze publiczne z realizacji konstytucyjnego obowiązku przeciwdziałaniu bezrobociu, przeciwdziałania wykluczeniu na rynku pracy – podkreślił Marcin Wiącek.
Wyjaśnił, że kluczowe dla rozwiązania tego typu problemów są zmiany w prawie i politykach społecznych, jak np. nowelizacja ustawy o osobach starszych z 2015 r., czy rozpoczęcie prac nad kolejną edycją polityki społecznej wobec osób starszych do 2030 r. Bezpieczeństwo. Uczestnictwo. Solidarność.

Rzecznik wyraził nadzieję, że konferencja przyczyni się do lepszego rozpoznania ograniczeń i szukania rozwiązań, które umożliwiłyby osobom starszym pełniejsze realizowanie prawa do godnej pracy.

- To bardzo ważne, nie tylko z perspektywy wolności i godności seniorów, ale także z perspektywy całego społeczeństwa – zaznaczył i dodał, że proces starzenia się powoduje, że społeczeństwo musi coraz lepiej wykorzystywać kapitał tkwiący w seniorach.

- Mam nadzieję, że konkluzje jakie wynikną z dzisiejszego spotkania pozwolą zarówno BRPO, ale także i organizacjom pozarządowym zaproponować władzy i społeczeństwu postulaty, które pozwolą na to, aby godność człowieka w Polsce była lepiej chroniona, aby nie było dyskryminacji ze względu na wiek we wszystkich obszarach życia społecznego i gospodarczego – zakończył swoje wystąpienie i życzył uczestnikom owocnych obrad.

Witając zebranych i dziękując RPO, prezes MISO Mateusz Komorowski powiedział, że jako fundacja stawiamy publicznie temat pracy od wielu lat.  Kongres Praca to nasz stały projekt do wymiany poglądów i wiedzy o pracy. U korzeni idei pracy jest idea solidarności, w dużej mierze zapomniana, wymagająca zdefiniowania na nowo.

Od 2020 r. w ramach naszych inicjatyw podkreślamy społeczny wymiar pracy, wartości, znaczenie pracy dla sprawnego funkcjowania państwa i etos zawodowy poszczególnych profesji. Ale zwracamy także uwagę na kluczowe problemy poszczególnych grup zawodowych i staramy się przedstawiać konkretne pomysły na pozytywne rozwiązania.

Pytamy, jaka ma być ta nowa solidarność, czy opłaca się w ogóle pracować, jak relacje w pracy wpływają na społeczeństwo obywatelskie, na kapitał społeczny  i na jakość demokracji, dlaczego potrzebujemy dialogu, związków zawodowych, organizacji pozarządowych i silnych instytucji. Rozmawiamy też o kobietach  i ich niewidzialnej pracy, gdzie szukać ukrytych mocy na rynku pracy, jak gospodarka prawo i filozofia pracy mają się do siebie.

Referaty wprowadzające do konferencji wygłosili Agnieszka Chłoń-Domińczak, była wiceminister pracy i polityki społecznej, prorektorka ds. nauki SGH, oraz dyrektorka Instytutu Statystyki i Demografii SGH oraz Piotr Szukalski, demograf i gerontolog, badacz różnych aspektów starzenia się, autor wielu publikacji dotyczących osób starszych.

Agnieszka Chłoń-Domińczak mówiła o sytuacja osób starszych na rynku pracy w Polsce. Omówiła badanie SHARE 50+, badanie Zdrowia, Starzenia się Populacji i Procesów Emerytalnych w Europie, przeprowadzane wśród osób w wieku 50 lat i więcej.

Wskazała na czynniki, które zachęcają lub zniechęcają do pracy jak np. czy praca jest fizyczna, czy w pracy jest presja czasu, czy są szanse na awans, czy jest pewność zatrudnienia, a także jakie są możliwości rozwoju, czy pracodawca zapewnia wsparcie oraz czy pracownik otrzymuje adekwatne wynagrodzenie.

- Z badań wynika, że Polacy są niezadowoleni głównie z pensji, możliwości awansu i rozwoju. Mówią też o ciężkiej pracy fizycznej – tłumaczyła.

W swoim referacie omówiła też wyniku badania dotyczącego wieku przechodzenia na emeryturę. Wskazała, że w Polsce osób, które deklarują szybkie przejście na emeryturę to ok. 58% mężczyzn i 44% kobiet. Mówiła również o rynku pracy dla osób 50% w Polsce w czasie pandemii COVID-21. Zwróciła uwagę, że przez pandemię część osób przeszła wcześniej na emeryturę niż zamierzała, a praca zdalna wśród osób 50+ nie była tak popularna jak w innych krajach europejskich. – 90% Polek i Polaków w wieku 50+ zadeklarowało, że czuli się bardzo bezpiecznie w pracy w czasie pandemii – dodała.

W podsumowaniu zwróciła uwagę na główne wyzwania, na które warto zwrócić uwagę dyskutując o rynku pracy osób 50+ w Polsce. Dotyczą one wydłużania i utrzymania w aktywności zawodowej osób w wieku okołoemerytalnym. Zwróciła uwagę, że jest bardzo duża grupa osób niezadowolonych i zniechęconych do pracy ze względu na małe szanse na awans, ciężką pracę fizyczną, mniejszą swobodę w organizacji pracy, czy poczucie nieadekwatności zarobków.

Piotr Szukalski wygłosił referat na temat uwarunkowań i konsekwencji pracy osób starszych. Przedstawił modelowe spojrzenie na czynniki determinujące pozom aktywności zawodowej seniora. To m.in. dotychczasowy przebieg kariery, wysokość dochodu alternatywnego, stan zdrowia, system wartości, obowiązki rodzinne (zwłaszcza w przypadku kobiet to wielkie obciążenie). 

Ale to też zależy od gotowości pracodawcy do kontynowania zatrudnienia i nowych wyzwań czy kultury organizacyjnej. To wreszcie sytuacja na lokalnym rynku pracy, zróżnicowanie wynagrodzeń oraz dostępu do usług opiekuńczych.  A na koniec – to także polityka rynku pracy, system emerytalny i opieki zdrowotnej.

Konsekwencje pozostania na rynku pracy nie są tylko pozytywne. Pracujący więcej dbają o zdrowie, ale mamy też do czynienia  z wieloma dolegliwościami zawodowymi. Jest też konkurencja dla życia rodzinnego.  A dłużej pracując, jesteśmy wtedy lepszym płatnikiem dla samorządu lokalnego. Wtedy są też wyższe podatki, w końcu wyższe jest też PKB.

Struktura gospodarcza Polski zmienia się. Będą takie branże, gdzie będzie można łatwiej pozostać w pracy. Ale i utrzymanie się w pracy będzie kluczowe dla pewnych branż . Np. w sektorze publicznym 40 proc. pracowników jest powyżej 50. roku życia, przy nadwyżce kobiet. Zachęcanie do pozostania w pracy może zatem okazać się na średnią metę jedynym sensowym rozwiązaniem, bo nowych pracowników w tej branży trzeba wykształcić, co trwa i kosztuje.

Trwają panele dyskusyjne.

Konferencja jest tłumaczona na polski język migowy oraz transmitowana na żywo w internecie.