Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W 2020 r. do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęło 72 428 pism i sygnałów od obywateli.  38 298 osób zadzwoniło do Biura RPO po informacje.  
• I pism, i telefonów było o 20% więcej niż w roku 2019. Wiązało się to ze stanem epidemii i ograniczeniem wielu podstawowych wolności lub praw człowieka.  
• Z tego wszystkiego RPO zidentyfikował 31 tys. nowych spraw do załatwienia (w wielu przypadkach RPO nie musiał działać - wystarczyło udzielenie informacji). W 2020 r. RPO rozpatrzył 36 051 spraw (część z poprzednich lat).  

Zgodnie z Konstytucją Rzecznik Praw Obywatelskich co roku przedstawia parlamentowi informację o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela. Teraz RPO przekazuje Sejmowi informację za rok 2020. Tak jak w latach poprzednich, ułożona jest ona wedle praw i wolności, które Konstytucja zapewnia w II rozdziale (artykuły 30-79). RPO przedstawia swoje wystąpienia i interwencje na rzecz obywateli oraz zidentyfikowane przez siebie problemy dotyczące każdego z tych artykułów.  

RPO podkreśla w informacji, że – jak wynika ze skarg obywateli - pandemia koronawirusa odcisnęła się na stanie przestrzegania praw człowieka w Polsce.  

• Wiele z problemów obywateli wynikało z metod prawnych przyjętych przez władze: ograniczenia praw i wolności wprowadzane są rozporządzeniami a nie ustawami, ustawy zmieniające organizację państwa przyjmowane są  pośpiesznie – symbolem są dwa artykuły „48a” w ustawie o zapobieganiu chorobom zakaźnym i „art. 15zzzzzze” w ustawie o przeciwdziałaniu COVID-19 
• Zmiany wprowadzane w wymiarze sprawiedliwości nie rozwiązały żadnego istotnego problem z punktu widzenia ochrony praw jednostki. Natomiast zmiany dotyczące samego funkcjonowania sądów powszechnych, sądów administracyjnych, Sądu Najwyższego oraz Krajowej Rady Sądownictwa prowadziły do dalszej erozji władzy sądowniczej w Polsce.  
• Nowym zjawiskiem były  skargi kierowane do Rzecznika w sprawie organizacji wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej w stanie epidemii.  
• Wiele emocji budziły interwencje policji w stosunku do osób uczestniczących w protestach i zgromadzeniach publicznych. Aktualne pozostawały zagrożenia dla ochrony prawa do prywatności i wolności komunikowania się. Ich źródłem jest obowiązywanie przepisów, które pozwalają policji oraz innym służbom na szerokie stosowanie kontroli operacyjnej oraz pobieranie danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych.  
• Rok 2020 był kolejnym rokiem, w którym nie poprawiła się sytuacja opiekunów osób dorosłych z niepełnosprawnością co do otrzymywania przez nich świadczeń opiekuńczych. Wciąż też z polskiego systemu prawnego nie została usunięta instytucja ubezwłasnowolnienia. 
• Nie została uregulowana w sposób systemowy sprawa skutków powojennych wywłaszczeń i nacjonalizacji, co nadal powoduje wiele problemów dla lokatorów i zakłóca obrót nieruchomościami.  

RPO przedstawia swoje działania wynikające z nowych uprawnień – m.in. prawo do skargi nadzwyczajnej. Na szczególną uwagę zasługuje znaczące rozwinięcie przez Rzecznika  praktyki uczestniczenia w postępowaniach przed sądami międzynarodowymi.  

Rzecznik w roku 2020 był aktywny w wielu różnych sferach życia społecznego, a dorobek Biura jest pokaźny. Taka ocena jest uprawniona tym bardziej, jeżeli uświadomimy sobie, że BRPO prowadziło działalność w sytuacji trwających już pięć lat ograniczeń budżetowych – mimo to w okresie pandemii eksperci Biura płynnie przeszli na pracę zdalną. Korespondencja stała się w większości elektroniczna. Opinie np. o nowych aktach prawnych powstawały szybko dzięki zbiorowej pracy nad dokumentami w “chmurze”. 

Brak zapewnienia należytego finansowania BRPO przekłada się jednak na możność funkcjonowania Rzecznika Praw Obywatelskich jako organu niezależnego od innych władz państwowych. Jest to istotny problem, który w przyszłości powinien być przedmiotem pogłębionej publicznej debaty.  

72 tysiące ludzkich spraw  

Dominującym tematem rozmów telefonicznych na początku pandemii były ograniczenia praw i wolności obywateli w świetle wprowadzonych przepisami zakazów i nakazów wynikających z ogłoszenia stanu epidemii. Najczęściej obywatele pytali o zgodność z prawem zakazu gromadzenia się, przemieszczania czy konieczność poddawania się kwarantannie i izolacji, zwłaszcza po powrocie z zagranicy. Nie mniej kontrowersji wzbudzały zakazy wstępu do lasów i parków oraz nakaz noszenia maseczek. Wiele pytań wiązało się z niejasnością przepisów, często zmienianych z dnia na dzień, czy rozbieżnością wynikającą z przekazów medialnych, a faktycznym egzekwowaniem przez służby porządkowe.  

Pojawiły się także skargi na działania organów inspekcji sanitarnej. Bardzo wiele skarg dotyczyło pandemii i naruszeń zasad i norm bezpieczeństwa epidemicznego.  

Liczną grupę spraw stanowiły sprawy dotyczące sytuacji w Domach Pomocy Społecznej w związku z epidemią.  

Skutki pandemii koronawirusa spowodowały także wpływ nowego rodzaju spraw, tj. skarg przedsiębiorców na sposób i podział środków w ramach udzielanej im pomocy finansowej państwa.  

Przedmiotem najczęściej zgłaszanych skarg z zakresu problematyki prawa rodzinnego były sprawy o: uregulowanie kontaktów, pozbawienie/ograniczenie władzy rodzicielskiej, sprawy o rozwód, alimenty.  

Sprawy mieszkaniowe dotyczyły spełniania kryteriów uprawnień do lokalu komunalnego oraz złego stanu technicznego tych lokali.